Οι άνθρωποι πάντα λατρεύαμε να ταξινομούμε: μας βοηθά να καταλαβαίνουμε τον κόσμο και τον εαυτό μας. Πολύ πριν από τα σύγχρονα ψυχομετρικά τεστ, οι αρχαίοι Έλληνες πρότειναν μια ιδέα που σημάδεψε για αιώνες την ιατρική και την καθημερινή ζωή: τη θεωρία των τεσσάρων «υγρών» στοιχείων.
Κι ενώ η βιολογική της βάση έχει πια απορριφθεί, τα αποτυπώματά της μοιάζουν περίεργα γνώριμα μέσα σε σύγχρονες περιγραφές της προσωπικότητας.
Από τον Εμπεδοκλή και τον Ιπποκράτη στον Γαληνό
Ο Εμπεδοκλής μίλησε πρώτος για τα τέσσερα στοιχεία (γη, νερό, αέρας, φωτιά) ως δομικά υλικά του σύμπαντος.
Ο Ιπποκράτης (5ος–4ος αι. π.Χ.) εξέλιξε τη σκέψη αυτή στην ιατρική: τέσσερις «χυμοί» στο σώμα – κίτρινη χολή, μέλαινα χολή, φλέγμα, αίμα – καθόριζαν υγεία και χαρακτήρα, ανάλογα με την ισορροπία τους.
Αργότερα, ο Γαληνός (2ος αι. μ.Χ.) κωδικοποίησε τα πάντα, συνδέοντας τους χυμούς με ποιότητες θερμού/ψυχρού και ξηρού/υγρού, με τις εποχές και τα στάδια ζωής:
-
Χολερικός: θερμός και ξηρός (φωτιά) – θέληση, παρορμητικότητα
-
Μελαγχολικός: ψυχρός και ξηρός (γη) – εσωστρέφεια, στοχαστικότητα
-
Φλεγματικός: ψυχρός και υγρός (νερό) – ηρεμία, πραότητα
-
Αιματικός: θερμός και υγρός (αέρας) – εξωστρέφεια, ζωτικότητα
Η θεωρία δεν έμεινε στις αίθουσες: επηρέασε διατροφή, διαβίωση, ακόμη και επιλογή τόπου κατοικίας. Για αιώνες, γιατροί «ρύθμιζαν» τα υγρά αυτά με δίαιτα, αφαιμάξεις και αλλαγές τρόπου ζωής.
Με την άνοδο της ανατομίας, την ανακάλυψη της κυκλοφορίας του αίματος και το μικροσκόπιο (16ος–17ος αι.), το υπόβαθρο της θεωρίας κατέρρευσε σταδιακά, αλλά το λεξιλόγιο των τύπων έμεινε ζωντανό στον πολιτισμό (από τον Σαίξπηρ μέχρι σήμερα).
Γιατί μας φαίνονται τόσο οικείοι αυτοί οι τύποι;
Στον 20ό αιώνα, ο ψυχολόγος Hans Eysenck χρησιμοποίησε ανάλυση παραγόντων και πρότεινε δύο βασικές διαστάσεις προσωπικότητας:
Εξωστρέφεια και Νευρωτισμός.
Οι συνδυασμοί τους θύμιζαν εντυπωσιακά τους αρχαίους τύπους:
- Υψηλός νευρωτισμός + υψηλή εξωστρέφεια → χολερικός
- Υψηλός νευρωτισμός + χαμηλή εξωστρέφεια → μελαγχολικός
- Χαμηλός νευρωτισμός + υψηλή εξωστρέφεια → αιματικός
- Χαμηλός νευρωτισμός + χαμηλή εξωστρέφεια → φλεγματικός
Παρότι ο Eysenck είναι σήμερα αμφιλεγόμενος για άλλες απόψεις του, πολλές σύγχρονες προσεγγίσεις κράτησαν τον πυρήνα: το μοντέλο Big Five (Εξωστρέφεια, Νευρωτισμός, Δεκτικότητα, Προσηνέχεια, Ευσυνειδησία) κυριαρχεί από τη δεκαετία του 1990.
Δες εδώ περισσότερα: «Big Five»: Τα χαρακτηριστικά των ευτυχισμένων ανθρώπων!
Μάλιστα, νεότερες αναλύσεις έχουν προτείνει δύο «μετα-παράγοντες»: Πλαστικότητα (Εξωστρέφεια + Δεκτικότητα) και Σταθερότητα (χαμηλός Νευρωτισμός + Προσηνέχεια + Ευσυνειδησία).
Οι τεταρτημόριες τους ξαναθυμίζουν τους τέσσερις τύπους.
Τύποι ή διαστάσεις; Το σύγχρονο δίλημμα
Οι περισσότεροι ερευνητές συμφωνούν: οι τύποι είναι χρήσιμα συντομογραφικά εργαλεία για επικοινωνία, όχι ακριβείς «κουτάλες» της φύσης.
Τα χαρακτηριστικά τείνουν να κατανέμονται συνεχώς (σαν καμπάνα), όχι σε καθαρές κατηγορίες. Τα τεστ τύπων με αυθαίρετα «κοψίματα» (τύπου γράμματα/MBTI) απλουστεύουν υπερβολικά.
Παρ’ όλα αυτά, η ανθρώπινη τάση να ταξινομούμε επιμένει — γιατί μας προσφέρει νόημα, πρόβλεψη και αίσθηση ελέγχου.
Τι κρατάμε σήμερα
Η βιολογική ιδέα των χυμών είναι λανθασμένη· όμως, η διαισθητική χαρτογράφηση συμπεριφορών που πρότειναν επιβιώνει σε επιστημονικά μοντέλα με καλύτερα δεδομένα.
Η προσωπικότητα περιγράφεται καλύτερα διαστασιακά (Big Five), ενώ τυχόν «τύποι» είναι περιγραφικοί συντομευτές, όχι φύσει κατηγορίες.
Η σύγχρονη έρευνα ενώνει συμπεριφορά και νευροβιολογία (π.χ. συστήματα ανταμοιβής/ντοπαμίνης για την εξωστρέφεια), χωρίς μεταφυσικούς «χυμούς».
Συμπέρασμα
Από τους χολερικούς και τους μελαγχολικούς μέχρι την εξωστρέφεια και τον νευρωτισμό, αλλάζει η εξήγηση, όχι η ανάγκη μας να καταλάβουμε το ανθρώπινο μωσαϊκό.
Οι τέσσερις «χυμοί» είναι πια ιστορία – όμως το αποτύπωμά τους φαίνεται κάθε φορά που ψάχνουμε ποιοι είμαστε και πώς ταιριάζουμε μεταξύ μας.
Ίσως σε ενδιαφέρουν κι αυτά:
Οι τέσσερις τύποι προσωπικότητας κατά τον Ιπποκράτη
Ποιος είναι, άραγε, ο δικός σας τύπος προσωπικότητας;
Τα 7 στάδια της πνευματικής ωρίμασης
Με πληροφορίες από το bbc.com
Comments are closed.