Γιατί μας αρέσουν τα έργα του Pollock, του Mondrian ή του Rothko;
Ο Eric Kandel, που θεωρείται ένας από τους μεγαλύτερους εν ζωή νευροεπιστήμονες, προσπαθεί να δώσει απαντήσεις σε αυτό το ερώτημα μέσω του βιβλίου του με τίτλο: Reductionism in Art and Brain Science: Bridging the Two Cultures (2016).
Αναλυτικότερα, ο Eric Kandel, ο οποίος έχει τιμηθεί και με το βραβείο Nόμπελ Ιατρικής (2000), εξηγεί, αναλύοντας αριστουργήματα της αφηρημένης τέχνης, πώς οι καλλιτέχνες και οι επιστήμονες μπορούν να γίνουν σύμμαχοι, βοηθώντας μας να κατανοήσουμε τον τρόπο με τον οποίο αντιλαμβανόμαστε και ερμηνεύουμε τον κόσμο.
Για να συσχετίσει την τέχνη και τη νευροεπιστήμη, ο Kandel εστιάζει σε αφηρημένους καλλιτέχνες που έχουν υιοθετήσει μια αναγωγική προσέγγιση: αντί να απεικονίζουν πλήρως ένα αντικείμενο, εστιάζουν σε ένα ή μερικά στοιχεία του.
Σημαντική για αυτούς δεν είναι η πιστή αναπαράσταση ενός πράγματος, αλλά η δημιουργική πράξη.
Επομένως, η σύγχρονη αφηρημένη τέχνη βασίζεται στην απελευθέρωση των γραμμών, των σχημάτων και χρωμάτων, και όχι στην ακριβή απεικόνιση αντικειμένων, μορφών και τοπίων.
Κατά μία έννοια, οι αφηρημένοι καλλιτέχνες χρησιμοποιούν παρόμοια προσέγγιση με αυτήν των επιστημόνων: αναλύουν την αντιληπτική εμπειρία στα βασικά της στοιχεία, επιτρέποντάς μας έτσι να την κατανοήσουμε καλύτερα.
Στην πραγματικότητα, η νευροεπιστήμη και η αναγωγική προσέγγιση μας επιτρέπουν να κατανοήσουμε πώς αντιλαμβανόμαστε και ερμηνεύουμε ένα έργο τέχνης.
Άλλωστε, όπως διαπίστωσε και ο Mark Rothko :
«Ένας πίνακας δεν είναι η εικόνα μιας εμπειρίας. Είναι εμπειρία».
Aπό κάτω προς τα πάνω και από πάνω προς τα κάτω
Ορισμένοι επιστήμονες (ιδιαίτερα ο Ernst Kris και ο Ernst Gombrich ) έχουν επισημάνει πως εμείς ως παρατηρητές, ερμηνεύοντας τι βλέπουμε στον καμβά με προσωπικό τρόπο, συμβάλλουμε στη «δημιουργία» του έργου τέχνης: κάθε παρατηρητής, στην πραγματικότητα, ανταποκρίνεται στην ασάφεια της εργασίας με βάση τις δικές του εμπειρίες και συγκρούσεις.
Δηλαδή, ο εγκέφαλος παίρνει το ημιτελές έργο και το ολοκληρώνει με τον τρόπο του.
Πώς;
Μέσω των διαδικασιών «κάτω-επάνω» (“bottom-up”) και «επάνω-κάτω» (“top-down”), δύο διαφορετικούς τρόπους επεξεργασίας των πληροφοριών .
Με το μοντέλο επεξεργασίας «κάτω-επάνω» (“bottom-up”) ο εγκέφαλος ξεκινά από την πραγματικότητα και εξάγει τις πληροφορίες που τον ενδιαφέρουν: τη δισδιάστατη εικόνα, τα χαρακτηριστικά του αντικειμένου, τις γραμμές, το σχήμα, το χρώμα, τον προσανατολισμό, τη λειτουργία.
Αλλά υπάρχει, επίσης, η επεξεργασία «επάνω-κάτω» (“top-down”), κατά την οποία διαφορετικές περιοχές του εγκεφάλου μπαίνουν στο παιχνίδι για να κατανοήσουν αυτό που βλέπουμε.
Η προσοχή, η μάθηση και η μνήμη παρεμβαίνουν για να μας βοηθήσουν να ερμηνεύσουμε τις πληροφορίες «αποφασίζοντας» τι θα δούμε: μας επιτρέπουν να κατανοήσουμε τα κύρια χαρακτηριστικά του αντικειμένου, του προσώπου ή του τοπίου και να παραβλέψουμε ασήμαντες λεπτομέρειες.
Συγκρίνουν την εικόνα με αυτές που έχουμε συναντήσει στο παρελθόν, προκειμένου, για παράδειγμα, να αναγνωρίσουν ένα αντικείμενο ακόμα κι αν βλέπουμε μόνο μια λεπτομέρεια του.
Αναγωγιστές καλλιτέχνες
Η δύναμη της αφηρημένης τέχνης έγκειται στη μείωση των πάντων σε γραμμές, σχήματα, χρώματα ή φωτοσκιάσεις: αυτό δίνει μεγαλύτερη βαρύτητα στην επεξεργασία «επάνω-κάτω» και επομένως στα συναισθήματά μας, τη φαντασία και τη δημιουργικότητά μας.
Ένας από τους πρώτους καλλιτέχνες που χρησιμοποίησε αυτή την «αναγωγική» προσέγγιση ήταν ο William Turner στον πίνακά του: Snow Storm – Steam-Boat off a Harbour’s Mouth (1842). Πριν ακόμη από τη θεωρία της σχετικότητας του Αϊνστάιν, αμφισβήτησε την έννοια του χώρου και του χρόνου.
Εκείνα τα χρόνια η αντίληψη της εικόνας και του κόσμου άλλαζε μέσα από την επίδραση της φωτογραφίας.
Ο Turner χρησιμοποίησε διαφανή λάδια και χρώμα σε αυτό το έργο για να ενισχύσει την καθαρότητά του και να προχωρήσει προς την αφαίρεση, δείχνοντας πως η αφαίρεση εικονιστικών στοιχείων από έναν πίνακα δεν εξαλείφει την ικανότητα του μυαλού του θεατή να ανακαλεί συνειρμούς και να «χτίζει» ένα θέμα.
Επηρεασμένοι από τον Turner, ο Claude Monet και οι άλλοι ιμπρεσιονιστές έχτισαν τους πίνακές τους με μεγαλύτερη ελευθερία. Τα περιγράμματα ήταν θολά και οι εικόνες ισοπεδωμένες.
Αυτή η ομάδα καλλιτεχνών (συμπεριλαμβανομένου του Pierre-Auguste Renoir, Alfred Sisley και Paul Cezanne ) ζωγράφισαν στο ύπαιθρο αποτυπώνοντας τις μεταβαλλόμενες ιδιότητες του φωτός σε ένα αντικείμενο ή τοπίο. Τα έργα τους συνιστούν πρώιμα δείγματα της αφηρημένης τέχνης.
Η γέννηση της αφηρημένης τέχνης
Ο Vasily Kandinsky άρχισε να ενδιαφέρεται για την αναλογία μεταξύ τέχνης και μουσικής επηρεασμένος από τον Arnold Schönberg , ο οποίος είχε εισαγάγει μια νέα αντίληψη της αρμονίας (την παραλλαγή του τόνου και του τόνου χωρίς κεντρική νότα).
Ο Kandinsky είπε στον εαυτό του:
«Αν η μουσική που είναι αφηρημένη μπορεί να δημιουργήσει συνειρμούς και συναισθήματα, μπορεί να το κάνει και η τέχνη».
Έτσι, απελευθερώθηκε από τις παραδοσιακές συμβάσεις της παραστατικής τέχνης για να πλησιάσει όλο και περισσότερο σε μια αφηρημένη προσέγγιση, μια διαπλοκή αφηρημένων σχημάτων με χρώματα, σημεία και σύμβολα.
Όλα αυτά απαιτούσαν περισσότερη φαντασία από τον παρατηρητή (δηλαδή διέγειραν κυρίως μια διαδικασία «επάνω-κάτω»). Με άλλα λόγια, ο Ρώσος καλλιτέχνης είχε διαισθανθεί ότι δεν ήταν απαραίτητο να αναπαραστήσει ακριβώς αυτό που έβλεπε, αλλά αυτό που ένιωθε, αφού ο παρατηρητής θα είχε συνδέσει αυτά τα σημάδια, τα σύμβολα και τα χρώματα με εικόνες, ιδέες, γεγονότα και συναισθήματα που ανακαλούνται από τη μνήμη.
Διαβάστε ακόμη: Frida Kahlo: η θεραπεία μέσω της αυτοαφήγησης
Πηγή: psiche
